اختلال وسواس فکری عملی (OCD) در دانش‌ آموزان [+راهکارهایی برای معلم ها و والدین]

اختلال وسواس فکری-عملی، یا اختلال وسواسی-جبری (OCD) یک وضعیت روانی است که باعث افکار ناخواسته و ناراحت کننده (وسواس، اضطراب و رفتارهای اجباری) می‌شود. دانش‌آموزان مبتلا به این اختلال در یک چرخه‌ی استرس‌زا از این افکار، اضطراب و عادت‌ها گرفتار می‎‌شوند.

تشخیص وسواس فکری-عملی در دانش‌آموزان آسان نیست. ممکن است دانش‌آموزان نگرانی‌ها و اضطراب خود را مخفی نگه دارند. ممکن است سعی کنند اعمال وسواس‌گونه‌ی خود را به نحوی انجام دهند که دیگران متوجه آن‌ها نشوند. اما معلم‌ها احتمالاً متوجه می‌شوند که دانش‌آموزی تحت فشار، مضطرب یا مشغول به نظر می‎رسد. یا ممکن است متوجه رفتارهایی شوند که می‌تواند نشانه‌ای از افکار وسواسی اختلال OCD باشد.

در این مقاله ضمن تشریح نشانه‌های مربوط به این اختلال در دانش‌آموزان و تأثیر آن بر پیشرفت تحصیلی آن‌ها، راهکارهایی برای ایجاد شرایط بهتر برای این دانش‌آموزان در مدرسه ذکر شده است.

وسواس‌های فکری اختلال اوسی‌دی در دانش‌آموزان

وسواس‌های فکری او.سی‌.دی در مورد دانش‌آموزان می‌توانند شامل چنین مواردی باشند: نگرانی‌ها یا ترس‌ها (در مورد میکروب‌ها، بیماری، یا صدمه دیدن)، نگرانی در مورد نحوه‌ی قرار گرفتن اشیاء (یکنواخت، متقارن، به ترتیب) و شک‌ها و نگرانی‌های مکرر (اینکه کاملاً مطمئن، بی‌غلط، کامل، یا خاطر جمع باشند).

این اختلال می‌تواند باعث شود که افکار و نگرانی‌های ناراحت کننده بارها و بارها به ذهن خطور کنند. این امر می‌تواند تمرکز دانش‌آموزان روی تکالیف مدرسه یا توجه در کلاس را بسیار دشوار کند.

وسواس‌های عملی اختلال اوسی‌دی در دانش‌آموزان

وسواس‌های عملی (که رفتارهای تشریفاتی نیز نامیده می‌شوند) اقداماتی هستند که دانش‌آموز مبتلا به او.سی‌.دی ممکن است برای رهایی از نگرانی‌ها و تردیدها و اضطراب ناشی از آن‌ها، انجام دهد.

در مدرسه، دانش‌آموزان مبتلا به OCD ممکن است:

• یک سوال را بارها بپرسند یا برای اطمینان خاطر خواهان تکرار مطالب باشند
• تکالیف و تمرین‌های مدرسه را پاک کنند، دوباره بنویسند یا دوباره انجام دهند
• مطالب را دوباره بخوانند یا بارها از نو شروع کنند
• در خواندن مطالب با صدای بلند مشکل داشته باشند
• برخی از تمرین‌ها یا تکالیف را نادیده بگیرند (به دلیل نگرانی یا ترس در مورد اعداد خاص)
• به روشی غیرمعمول یا چند بار مشخص به چیزها ضربه بزنند، قدم بردارند یا اشیاء را لمس کنند
• بارها یک کوله پشتی، کمد یا میز را چک کنند، دوباره چک کنند، دوباره همه‌چیز را بچینند
• به دلیل شستن مکرر، دست‌هایشان ترک خورده باشد
• بیش از حد نیاز چیزها را بشویند یا تمیز کنند
• در انتخاب مشکل داشته باشند و اغلب بگویند «نمی‌دانم»
• برای تکمیل کار خود زمان زیادی صرف کنند

راهنمای معلمین برای کمک به دانش‌آموزان مبتلا به اوسی‌دی

اگر به عنوان معلم با دانش‌آموزی روبرو هستید که علائم ابتلا به او.سی.دی دارد، بسته به سن و نیازهای هر دانش‌آموز و اطلاع از اینکه وی دارای تشخیص OCD از سوی روان‌درمانگر هست یا خیر، این ایده‌ها را در نظر بگیرید:

اگر متوجه رفتارهای تشریفاتی احتمالی شده‌اید که به نظر می‌رسد روی تکالیف دانش‌آموز تأثیر می‌گذارد، به طور خصوصی با دانش‌آموز صحبت کنید. به روشی حمایتی، آنچه را که متوجه شده‌اید به اشتراک بگذارید. به‌عنوان مثال، بگویید: «من متوجه شده‌ام که تو زمان زیادی را صرف بررسی مجدد کار خودت می‌کنی – به قدری که پایان دادن به آن سخت است. این باید برای تو استرس‌زا باشد. چگونه می‌توانم به تو کمک کنم؟»

با والدین دانش‌‎آموز صحبت کنید تا در مورد او بیشتر بدانید. آنچه که متوجه شده‌اید را به اشتراک بگذارید و بپرسید که چگونه می‌توانید به بهترین نحو به رفتارهای دانش‌آموز که ممکن است در مدرسه یا کلاس اتفاق بیفتد، پاسخ دهید.

معلمان همچنین می‌توانند این راهکارها را برای کمک به دانش‌آموزان مبتلا به او.سی.دی، در نظر بگیرند:

• برای انجام تکالیف و تست زدن وقت اضافی بدهند
• برای تکمیل کار دانش‌آموز، کمک بیشتری ارائه کنند
• از یک دانش‌آموز دیگر بخواهند که برای تکمیل یک تکلیف خاص با دانش‌آموز مورد نظر کار کند
• برای دانش‌آموزانی که در یادداشت برداری و گوش دادن در کلاس مشکل دارند (به دلیل نیاز به تصحیح، کامل کردن یا نوشتن مجدد یادداشت‌ها)، جزوه‌ی آماده ارائه بدهند

آموزش به دانش آموزان مبتلا به اختلالات عاطفی و رفتاری آسان نیست، اما درمان مناسب می‌تواند به دانش آموزان مبتلا به OCD کمک کند، با این وجود غلبه بر این اختلال یک فرآیند سریع یا آسان نیست. دانش‌آموزان مبتلا به او.سی.دی معمولاً باید چند ماه یا بیشتر با یک درمانگر کار کنند. برخی نیز برای کمک به مدیریت اضطراب خود، دارو مصرف می‌کنند. [منبع]

علاوه بر مواردی که ذکر شد، معلم‌ها می‌توانند برای کمک کردن به دانش‌آموزان مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی، این روش‌ها را نیز به کار بگیرند:

پیدا کردن مکان مناسب برای نشستن کودک در کلاس

اگر معلم از حضور دانش‌آموزی در کلاس خود مطلع شد که دارای علائم مربوط به اختلال وسواس فکری-عملی است، می‌تواند با تغییر مکان نشستن دانش‌آموز، به تمرکز او در کلاس درس کمک کند. اگر کودکی وسواس فکری مربوط به آلودگی دارد، طبیعی است که نباید در ردیفی قرار بگیرد که نزدیک به سطل آشغال کلاس است. اگر تمرکز کردن در کلاس برای دانش‌آموزی سخت است، پس شاید مناسب باشد که در ردیف میانی کلاس قرار بگیرد، تا از پنجره یا در که باعث حواس‌پرتی او می‌شوند، دور باشد.

عفو کردن کودک از انجام کارهای کلاسی

درست است که مشارکت دادن کودکان در امور کلاسی مثل روخوانی می‌تواند مهارت‌های آن‌ها را بهبود ببخشد و به اجتماعی شدن آن‌ها کمک بکند، اما دانش‌آموزی که از اختلالی مثل وسواس فکری-عملی یا اضطراب و پریشانی رنج می‌برد، در آن لحظه بیشتر از آنکه سود ببرد، رنج می‌کشد. در این رابطه شناسایی نقاط قوت و مقابله با نقاط ضعف دانش‌ آموزان اهمیت زیادی دارد.

در جریان گذاشتن والدین

همانطور که والدین باید با معلم‌ها و کادر آموزشی مدرسه‌ی فرزند خود در ارتباط باشند و در صورت بروز هر اختلال یا مشکلی برای کودک، آن‌ها را در جریان بگذارند تا از آسیب دیدن کودک جلوگیری کنند، معلمان نیز این وظیفه را دارند تا اتفاقاتی که در فضای مدرسه برای کودک رخ می‌دهد را به والدین گزارش دهند. امکان دارد که کودک به یک دلیل فیزیکی مثل کوچک جثه‌تر بودن نسبت به دیگران، توسط دیگر کودکان مورد تمسخر و یا اذیت قرار بگیرد و علائم او در صورت داشتن اختلالی مثل اختلال وسواس فکری-عملی حادتر شود. در این شرایط نیاز است که معلم والدین را در جریان این مسئله قرار دهد. [منبع]

ویژگی‌های اختلال وسواس فکری-عملی در کودکان

اختلال وسواس فکری-عملی می‌تواند تا حدی شدید باشد که باعث پریشانی و یا اختلال در عملکرد شخصی و یا اجتماعی فرد بشود. این اختلال میتواند مردها، زن‌ها و یا حتی کودکان را تحت تأثیر قرار دهد. دربعضی از مواقع، او.سی‌.دی علائم خود را زودتر نشان می‌دهد ولی در اکثر موارد، غالب علایم از سنین 17 تا 20 سالگی پدیدار می‌شوند.

عموم مردم با شنیدن کلمه‌ی وسواس ممکن است به تصویر فردی فکر کنند که فقط بر روی بهداشت و یا سلامت خود به شدت محتاط و حساس است و احساس نیاز چندباره به حمام و یا شستن دست خود می‌کند. اما اختلال وسواس فکری-عملی فقط به این نوع وسواس محدود نمی‌شود و انواع مختلف آن می‌تواند برای هر شخصی در هر سنی اتفاق بیافتد.

متاسفانه امکان ابتلای کودکان به این اختلال نیز وجود دارد. وجود این اختلال در کودکان می‌تواند منجر به کاهش سرزندگی و عملکرد ضعیف درسی آنان بشود. این اختلال در کودکان تا حدی با اختلال مربوط به بزرگسالان تفاوت دارد. وسواس‌های فکری آن‌ها به طبع، بیشتر در مورد موضوعاتی است که ذهن کودکانه‌ی آن‌ها را درگیر می‌کند. در زیر به چند نوع از این وسواس‌های فکری و عملی، اشاره شده است:

آلودگی

آلودگی که شایع‌ترین وسواس کودکان است، می‌تواند باعث این شود که کودک در مدرسه و یا دورهمی‌های خانوادگی از بقیه دوری بکند چرا که از مبتلا شدن به مریضی می‌ترسد. چنین کودکانی از سرفه، عطسه و یا دست زدن به اشیاء کثیف ترس دارند و امکان دارد در مدرسه به طور مداوم پریشان باشند. چنین کودکانی احتمالاً در مدرسه به صورت مداوم درخواست رفتن به سرویس بهداشتی را دارند تا به نظافت شخصی خود برسند.

تفکرات غیرمنطقی

برخی از کودکان شاید نتوانند میان یک اتفاق تصادفی با اتفاقی که دلیلی برای رخ دادن آن‌ وجود دارد، تفاوت قائل شوند. به‌خصوص اگر هنوز زیر 10 سال باشند. امکان دارد که کودک در ذهن خود به صورت کاملاً غیرمنطقی متصور بشود که: «اگه من نمره‌ی خوب نگیرم، مادرم تصادف می‌کند، پس حتماً باید درس بخوانم.» اگر در گذشته به طور تصادفی اتفاقی ناگوار با رفتاری از کودک همزمان شده باشد، کودک فکر می‌کند که او مسبب این اتفاق بوده است و به شکل مکرر به این احتمالات فکر می‌کند.

افکار مربوط به فجایع و بلایا

بسیاری از کودکان شاید به اندازه‌ی کافی صبور نباشند و در صورت ناهماهنگی و یا ناسازگاری، مثل دیر رسیدن والدین به خانه یا مدرسه، به سرعت فکر کنند که فاجعه‌ای اتفاق افتاده ست. شاید فکر کنند که والدین در مسیر، تصادف کشنده‌ای داشته‌اند و یا غذای مسموم مصرف کرده‌اند و در بیمارستان به سر می‌برند. امکان دارد که کودک از معلمین و یا مسئولین مدرسه درخواست تماس با والدین را داشته باشد تا مطمئن بشود که اتفاق هولناکی برای آن‌ها نیفتاده است. در این نوع وسواس، کودک با استرس شدیدی روبرو می‌شود.

افکار فرضی

امکان دارد که کودک به طور مداوم فکر کند که اگر فلان چیز اتفاق بیفتد چه می‌شود؟ مثلاً: «اگه دوستم را هل بدهم چه می‌شود؟»، «اگه از پنچره بپرم پایین چه می‌شود؟» و … . در موارد خاصی امکان دارد که کودک برای راحت شدن از دست افکار فرضی خود، دست به کارهای خطرناکی بزند.

انجام کاری به این دلیل که حس خوبی می‌دهد

در سنین هفت تا نه سال که بیشتر کودکان برای اولین بار علائم اختلال او.سی.‌دی را نشان می‌دهند، شایع است که دست به اعمالی بزنند که خودشان دلیل آن را نمی‌دانند، اما حس خوبی از انجام آن کارها دریافت می‌کنند. امکان دارد که کودک از جویدن ناخن خود یا کندن پوست انگشتان و یا مرتب کردن مداوم لوازم خود حس خوبی بگیرد بدون آنکه بداند دلیل انجان این کارها چیست.

راهنمای والدین برای کمک به کودکان مبتلا به اختلال وسواس فکری-عملی

والدین نقش به سزایی در کمک کردن به کودک مبتلا به او.سی.دی دارند. به جز مراجعه به متخصص و شروع درمان کودک، چند راهکار دیگر برای سهولت بخشیدن به زندگی کودک وجود دارد که در زیر به آن‌ها اشاره کرده‌ایم:

1. تشویق و جایزه دادن در صورت بهبود علائم کودک و صبور بودن در صورت وخیم‌تر شدن شرایط

روند درمان به خودی خود، امری زمان‌بر است و می‌تواند سال‌ها طول بکشد. طبیعی است که در روند درمان، نه تنها کودکان، بلکه هر فردی که سعی در بهتر شدن در زمینه‌ی اختلال روحی روانی خود دارد، بالا و پایین زیادی را تجربه می‌کند. امکان دارد که در مواقعی به نظر برسد که روند درمان به هیچ وجه مفید و کمک کننده نبوده و علائم بهبود پیدا نکرده‌اند. نقش مهمی که والدین در این زمان می‌توانند اجرا کنند این است که در تمام طول روند سعی بر این داشته باشند که درک کافی از موقعیت کودک داشته باشند و در صورت لغزش، به کودک امید بهبود پیدا کردن اختلال را بدهند.

2. همکاری والدین با روان‌درمانگر در روند بهبود و درمان کودک

اگر وضعیت اختلال کودک به حدی شدید بود که نیاز به تراپی‌های منظم و یا تجویز دارو پیدا شد، والدین وظیفه دارند که در خانه مطمئن بشوند که این روند به طور معمول جلو می‌رود. بسیاری از روش‌های تراپی که برای درمان این نوع اختلال‌ها استفاده می‌شوند، سعی بر آن دارند که والدین را در این مسیر دشوار همراه کودک کنند. پس همکاری والدین در این امر، از اهمیت زیادی برخوردار است.

3. مطلع کردن کادر مدرسه و افراد کلیدی زندگی کودک در مورد ابتلا وی به او.سی.دی

کودکان مخصوصاً در سنین زیر 10 سال، به والدین خود بیشترین حس نزدیکی را دارند و امکان دارد رازهایی را با آن‌ها در میان بگذارند، که نتوانند با دیگران به اشتراک بگذارند. در بیشتر مواقع فردی به جز والدین از وضعیت روحی روانی کودک آگاه نیست، پس طبیعی است که والدین باید دیگر افراد کلیدی زندگی کودک را از وضعیت روحی روانی او مطلع کنند. [منبع]

نتیجه‌گیری

اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) یک اختلال شایع است که باعث می‌شود فرد مبتلا به صورت جبری دچار وسواس‌های فکری و عملی بشود. وسواس فکری به افکاری گفته می‌شود که ناخواسته وارد ذهن فرد می‌شوند و او را با میزان زیادی از اضطراب و پریشانی مواجه می‌کنند. وسواس عملی یا رفتارهای تشریفاتی نیز به اعمالی گفته می‌شود که فرد برای ساکت شدن و یا حداقل کمتر شدن شدت افکار خود انجام می‌دهد.

اختلال او.سی.دی کودکان را نیز درگیر می‌کند و می‌تواند عملکرد آن‌ها را به طور چشم‌گیری تحت‌تأثیر خود قرار بدهد. ضروری است که والدین و معلم‌ها در صورت مشاهده‌ی علائم مربوط به این بیماری، برای جلوگیری از حادتر شدن آن به متخصصین روان‌درمانگر مراجعه کنند. به یاد داشته باشید که اکثریت اختلال‌های روحی روانی، اگر در کودکی تحت درمان قرار نگیرند، در بزرگسالی شدیدتر و حادتر می‌شوند.

سوال‌های متداول