نکات کاربردی برای آموزش دانش‌آموزان نابینا یا کم‌بینا

کلاس‌های درس در مدارس عادی برای دانش‌آموزان بینا طراحی شده‌اند، بنابراین در اکثر موارد، دانش‌آموزان نابینا و کم‌بینا در مدارس مخصوص تحصیل می‌کنند. اما در موارد خاصی، برخی از دانش‌آموزان نابینا در مدارس عادی ثبت‌نام می‌شوند. دانش‌آموزان کم‌بینایی هم که از سنین پایین توانبخشی شده‌ باشند، امکان حضور در مدارس عادی را دارند.

در چنین شرایطی مهم است که معلم یک مدرسه‌ی عادی از نحوه‌ی برخورد مناسب با دانش‌آموزان نابینا یا کم‌بینا در محیط کلاس آگاه باشد. ما در این مقاله مجموعه‌ی نکاتی را ذکر کرده‌ایم که با توجه به آن‌ها، یک معلم می‌تواند شرایط مساعدتری را برای دانش‌آموز نابینا یا کم‌بینای خود فراهم کند. با ما همراه باشید.

نابینا یا کم‌بینا بودن به چه معنا است؟

وقتی صحبت از مشکلات بینایی می‌شود با طیفی از مشکلات رو به رو هستیم. افرادی که نابینا یا کم‌بینا هستند، بر اساس میزان بینایی خود معمولاً در یکی از طیف‌های زیر قرار می‌گیرند:

• نیمه بینا: فردی که کم‌بینا است و در یک یا هر دو چشم کمی بینایی دارد. این اصطلاح اغلب در محیط های آموزشی استفاده می‌شود.
• کم‌بینا: این اصطلاح به فردی با دید ضعیف اشاره می‌کند که نمی‌توان ضعف چشم‌هایش را به طور کامل با عینک یا لنز اصلاح کرد. در برخی موارد، فرد می‌تواند اشیا را از نزدیک ببیند اما از فاصله دور نمی‌بیند و یا برعکس. برخی دیگر در کل طیف بینایی ضعیفی دارند.
• نابینای قانونی: میزان بینایی یک نابینای قانونی در حدی است که اصلاح آن (دست‌کم در یک چشم) به وضعیتی بهتر از 200/20، ممکن نباشد. این اصطلاح همچنین به کسانی اطلاق می‌شود که میدان دید 20 درجه یا کمتر دارند.
• نابینای مطلق: فردی که به کلی بینایی خود را از دست داده است.

دانش‌آموزان کم‌بینا یا نابینا ممکن است در هر نقطه‌ای از این طیف قرار بگیرند، بنابراین مهم است که درباره‌ی سطح اختلال آن‌ها بیشتر بدانید. شما با شناخت سطح مشکل دانش‌آموز، قطعاً می‌توانید به نحو موثرتری به او کمک کنید تا در کلاس عملکرد خوبی داشته باشد.

10 نکته کلیدی برای آموزش دانش‌آموزان نابینا یا کم‌بینا

نکات و راهکارهایی که در ادامه ذکر شده‌اند، اقدامات روزانه‌ای هستند که برای کمک به موفقیت دانش‌آموزان نابینا یا کم‌بینا در محیط کلاس، مفید و موثر هستند:

(1) همیشه دانش‌آموز را با نام کوچک صدا بزنید

همیشه هنگام صحبت کردن با دانش‌آموز کم‌بینا از نام کوچک او استفاده کنید. به این ترتیب او متوجه خواهد شد که شما با وی صحبت می‌کنید نه شخص دیگری. هنگام عبور از کنار او در راهرو، به جای گفتن «سلام»، از افراد بخواهید نام او را ببرند، زیرا دانش‌آموزان نابینا یا کم‌بینا ممکن است قادر به تشخیص چهره نباشند. برای مثال: «سلام سارا، من فلانی هستم. امروز چطوری؟». دانش‌آموزان دیگر را تشویق کنید که همین کار را انجام دهند زیرا این امر باعث تقویت ارتباط در مدرسه می‌شود.

(2) استفاده از کلماتی که به دید اشاره دارند، اشکالی ندارد

از به کار بردن کلماتی مانند «ببین» و «نگاه کن» اجتناب نکنید. درست مانند همسالان بینای خود، این کلمات باید بخشی از واژگان دانش‌آموز نابینا یا کم‌بینا باشد تا نشان دهد که آن‌ها چگونه می‌بینند، چه با لمس کردن، نزدیک کردن چیزها به چشم یا در مکالمه‌ی عادی، مانند گفتن «بعداً می‌بینمت!»

(3) هنگام درس دادن همیشه از کلام استفاده کنید

هنگام نوشتن روی تخته، همیشه آنچه را که می‌نویسید به صورت شفاهی بیان کنید تا دانش‌آموز به آن اطلاعات دسترسی داشته باشد و بتواند مطلب را دنبال کند. از مفاهیم موقعیتی و جهت‌دار مانند بالا/زیر، پشت/جلو، چپ/راست و … استفاده کنید و از جملات توصیفی مانند «توپ در کنار در است» به جای «توپ آنجاست» استفاده کنید. از کلمات و عباراتی مانند «اینجا»، «آنجا» و حرکاتی که جهت را نشان می‌دهند، خودداری کنید. همیشه در نظر داشته باشید که اگر مکانی را بدون بیان شفاهی چیزی که به آن اشاره شده است نشان دهید، دانش‌آموزان دارای اختلال بینایی نمی‌توانند آن را ببینند.

(4) از پرسیدن اینکه آیا دانش‌آموز چیزی را می‌بیند خودداری کنید

از دانش‌آموز نپرسید: «می‌توانی این را ببینی؟» دانش‌آموزان کم‌بینا اغلب می‌توانند مطالب روی تخته را ببینند، اما این بدان معنا نیست که می‌توانند به مطلب به طور کامل دسترسی داشته باشند یا آن را بخوانند. در عوض بپرسید: «آیا می‌توانی X را پیدا کنی؟» یا «آیا می‌توانی همه‌ی کلمات و اعداد را بدون حدس زدن شناسایی کنی؟»

(5) نشستن صحیح بسیار مهم است

به دلیل کمبود میدان بینایی، همیشه از جنبه‌ی قوی‌تر بینایی دانش‌آموز حمایت کنید. به عنوان مثال، اگر دانش‌آموز فقط از چشم چپ خود استفاده می‌کند، باید در سمت راست کلاس دور از پنجره‌ها بنشیند. پنجره‌ها و نور خورشید در حالت ایده‌آل باید پشت دانش‌آموز باشد.

(6) از رنگ‌های متضاد استفاده کنید

هنگام آموزش به دانش آموزان کم‌بینا یا نابینا، از کنتراست یا رنگ‌های متضاد برای همه چیز استفاده کنید. مثلاً در سالن ورزش از توپ‌های روشنی استفاده کنید که در تضاد با رنگ تیره‌ی زمین هستند. در لبه‌ی پله‌ها (دست‌کم اولین و آخرین پله) باید از برچسب‌های رنگی با کنتراست بالا (معمولاً زرد) استفاده شود.

(7) الگو برداری را به او بیاموزید

هنگامی که دانش‌آموز در صف است، با استفاده از رنگ لباس یا مو، توجه او را به دانش‌آموز مقابلش معطوف کنید و از او بخواهید تا کاری را که آن دانش‌آموز انجام می‌دهد (ایستادن، مستقیم راه رفتن، چرخش و …) الگوبرداری یا دنبال کند. از او بخواهید همیشه برای ایمنی به آرامی حرکت کند.

(8) یک راهنمای با اعتماد به نفس باشید

اگر نیاز دارید که راهنمای بینایی یک کودک پیش‌دبستانی باشید، دو انگشت یا مچ دست خود را در اختیار آن‌ها قرار دهید تا بگیرند. شما آن‌ها را نگه ندارید مگر اینکه امنیتشان در خطر باشد. برای دانش‌آموزان بزرگ‌تر، آن‌ها دقیقاً بالای آرنج شما را با دست غالب خود نگه می‌دارند.

(9) به ایمنی اهمیت بدهید

دانش‌آموزان باید همیشه از سمت راست راهروها یا نرده‌های سمت راست استفاده کنند. از مرزهایی مانند مخروط‌ها در باشگاه، خطوط روی پیاده‌رو برای دنبال کردن مسیر از مدرسه تا زمین بازی و … استفاده کنید. اگر تغییراتی در کلاس ایجاد شده است، دانش‌آموز را به تنهایی از آن محل عبور دهید تا بداند اوضاع از چه قرار است.

(10) در زمینه‌ی پذیرش تفاوت‌ها، الگو باشید

در مورد توانایی‌های یک دانش‌آموز نابینا و کم‌بینا آگاهی خود و دیگر دانش‌آموزان را بالا ببرید و در زمینه‌ی پذیرش چنین دانش‌آموزی در محیط کلاس، برای دیگر دانش‌آموزان الگو باشید. پذیرش تفاوت‌های دیگران در جامعه یکی از درس‌های مهمی است که دانش‌آموزان باید در مدرسه بیاموزند. [منبع]

---

نتیجه‌گیری

دانش‌آموزان نابینا یا کم‌بینا در اکثر موارد در مدارس خاص تحصیل می‌کنند. اما گاهی چنین دانش‌آموزانی با توجه به توانبخشی‌های صورت گرفته، امکان حضور در مدارس عادی را دارند. در چنین شرایطی معلم باید آگاهی و آمادگی لازم برای تعلیم چنین دانش‌آموزی را داشته باشد. درک کامل میزان نابینایی یا کم‌بینایی دانش‌آموز، آگاهی بخشی درباره‌ی توانایی‌های او و الگو بودن برای سایر دانش‌آموزان برای پذیرفته شدن دانش‌آموز مورد نظر در جمع دیگر افراد کلاس، از اهمیت بالایی برخوردار هستند.

ما در این مقاله 10 نکته‌ی مهم برای افزایش کیفیت آموزش به دانش‌آموزان نابینا یا کم‌بینا را ذکر کردیم. در کنار این موارد، دانش‌آموز را تشویق کنید که از وسایل/منابع بصری تجویز شده (مانند عینک، ذره‌بین، کتاب‌های چاپ بزرگ و …) استفاده کند. دانش‌آموز را به طور مناسب در کلاس بنشانید (مثلاً در ردیف وسط، میز اول). مطمئن شوید که نور مناسب است و تلاش کنید تا تابش خیره‌کننده‌ی نور بر میز و تخته‌ی سفید را از بین ببرید.

---

سوال‌های متداول

یک معلم چطور می‌تواند شرایط کلاس را برای دانش‌آموز کم‌بینا مساعدتر بکند؟

دانش‌آموز مورد نظر را با نام کوچک صدا بزند، در هنگام تدریس همیشه به جای اشاره یا استفاده از زبان بدن، از کلام بهره بگیرد، به جای پرسش‌های کلی مانند «آیا تخته را می‌بینی؟» از سوالات جزئی مانند «آیا می‌توانی این اعداد را بخوانی؟» استفاده کند، جای مناسبی برای نشستن چنین دانش‌آموزی در کلاس فراهم کند، از رنگ‌های متضاد برای تشخیص ابزار، وسایل ورزشی و آغاز و پایان مسیرها و پله‌ها بهره بگیرد و الگوی مناسبی برای سایر دانش‎آموزان در زمینه‌ی پذیرش تفاوت‌های دانش‌آموط مذکور باشد.

مکان مناسب برای نشستن یک دانش‌آموز کم‌بینا در کلاس درس کجاست؟

دانش‌آموزان دارای اختلال بینایی با حساسیت به نور دست و پنجه نرم می‌کنند. قرار دادن آن‌ها دور از پنجره‌ها و نورهای خیره‌کننده به آن‌ها کمک می‌کند تا تخته را ببینند و متمرکز باشند. فراهم کردن فضای کافی بین میز و نیمکت‌ها و سایر اشیاء کلاس درس نیز اهمیت دارد.

چگونه در کلاس خود با دانش‌آموزی که مشکل بینایی دارد ارتباط برقرار می‌کنید؟

مطمئن شوید که از حضور شما مطلع است. همیشه از نام کوچک او استفاده کنید. هنگام ترک کلاس به او بگویید. در صورت لزوم برای جلب توجه دانش‌آموز، او را لمس کنید. واضح صحبت کنید. تذکرات شفاهی بدهید. توضیحات واضح ارائه دهید. موقعیت‌های پیش آمده در کلاس را به صورت کلامی توضیح دهید.