راهنمای معلم‌: 20 راه برای کمک به دانش‌آموزان مضطرب

اضطراب چیزی بیش از «نگرانی» است و می‌تواند عملکرد تحصیلی یک دانش‌آموز را در کلاس درس تحت تاثیر قرار دهد. دانش‌آموزانی که دچار اضطراب هستند، عمدی در کار ندارند. سیستم عصبی به طور خودکار عمل می‌کند، به خصوص زمانی که صحبت از اضطراب باشد. به همین دلیل است که استفاده از عباراتی مانند «آرام باش» در مقابل چنین دانش‌آموزانی مفید نیست. اما دانش‌آموزان با تمرین می‌توانند یاد بگیرند که مغز مضطرب خود را کنترل کنند و ما نیز می‌توانیم بیاموزیم که چطور به آن‌ها کمک کنیم.

دانش‌آموزان مضطرب معمولاً با علائمی مانند مشکل در تمرکز، ناراحتی‌های مربوط به معده و بی‌خوابی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. اضطراب می‌تواند یکی از ناتوان‌کننده‌ترین چالش‌های پیش روی دانش‌آموزان در کلاس‌های درس باشد. ما در این مقاله به راهکارهایی خواهیم پرداخت که معلم‌ها می‌توانند با به کار گیری آن‌ها به دانش‌آموزان مضطرب در کلاس کمک کنند.

(1) اطلاعات خود را در مورد اضطراب افزایش دهید

هرچه بیشتر در مورد اضطراب بدانید، بیشتر می‌توانید خود را به استراتژی‌هایی تجهیز کنید که برای کمک به دانش‌آموزان نیاز دارید. مطالعه‌ی کتاب‌ها و مقاله‌هایی که تعریفی از اضطراب، علل آن، نحوه‌ی تشخیص آن، انواع اختلالات اضطرابی و مهم‌تر از همه، نحوه‌ی کمک به شما به عنوان یک معلم ارائه می‌دهند، مفید خواهد بود.

«اضطراب و یادگیری در دانش‌آموزان» چاپ انتشارات جالیز، «کاهش خشم و اضطراب دانش‌آموزان با مداخله مبتنی بر شفقت» چاپ انتشارات آرمان دانش یا کتاب «کودک مضطرب شما: چگونه والدین و معلمان می‌توانند کودکان را از اضطراب نجات‌ دهند» چاپ انتشارات پشتیبان، ازجمله کتاب‌هایی هستند که مطالعه‌ی آن‌ها به شما کمک خواهد کرد.

(2) پیوند قوی ایجاد کنید

ایجاد پیوندهای قوی و ارتباط با دانش‌آموزان می‌تواند از سلامت روان آن‌ها محافظت کند. معلم‌ها و والدین می‌توانند این روابط محافظتی را با دانش‌آموزان ایجاد کنند و به آن‌ها کمک کنند تا در بزرگسالی سالم رشد کنند.

اگر والدین یک دانش‌آموز مضطرب هستید، مطالعه‌ی مقاله‌ی «5 راهکار برای کمک به نوجوانان مضطرب» به شما کمک خواهد کرد تا با تازه‌ترین راهکارها در زمینه‌ی برقراری ارتباط موثر میان والدین و فرزندان مضطرب، آشنا شوید.

(3) در کلاس تمرین‌های تنفسی داشته باشید

وقتی افراد تنفس خود را کند می‌کنند، مغز خود را نیز کند می‌کنند. وقتی متوجه شدید که یکی از دانش‌آموزان با اضطراب دست و پنجه نرم می‌کند، به کل کلاس یک تمرین تنفسی بدهید. از دانش‌آموزان بخواهید که نفس‌های آهسته و عمیق بکشند.

چنین تمریناتی علاوه بر کمک به دانش‌آموز مضطرب مورد نظر، به دیگر دانش‌آموزان نیز کمک می‌کند تا برای شروع درس تمرکز بیشتری داشته باشند. تکنیک‌های آرام‌سازی مانند تنفس عمیق، از روش‌های تمدد اعصاب هستند که به خصوص در هنگام شرکت در آزمون برای دانش‌آموزان مضطرب بسیار مفید خواهند بود. برای آشنایی با دیگر روش‌های غلبه بر اضطراب آزمون، این مقاله را مطالعه کنید: «چطور می‌توان بر اضطراب آزمون غلبه کرد؟».

(4) از محیط کلاس خارج شوید

حضور در طبیعت از مواردی است که در آرام‌ کردن مغز مضطرب، موثر است. قطعاً تمام معلم‌ها امکان انتقال دانش‌آموزان به یک محیط خاص را ندارند، اما حتی تنفس هوای آزاد و شنیدن صدای پرندگان نیز در کاهش اضطراب دانش‌آموزان اثرگذار است.

دانش‌آموزان را برای دقایقی از محیط کلاس خارج کنید، از آن‌‌ها بخواهید با دقت محیط اطرافشان را مشاهده کنند. با این روش به آن‌ها کمک می‌کنید تا تمرکز خود را از اضطراب دور کرده و به چیز ملموس‌تری بیاندیشند. مثلاً بپرسید: چند نوع درخت متفاوت می‌بینید؟ صدای چند پرنده‌ی مختلف می‌شنوید؟ چند رنگ سبز در چمن وجود دارد؟

(5) در مورد اضطراب صحبت کنید

نگاه شما به اضطراب نباید چنین باشد که گویی فقط می‌خواهید (یا باید) از شر آن خلاص شوید. اضطراب بخشی از زندگی است و تصور اینکه به طور کامل از بین برود، واقع بینانه نیست. می‌توانید به دانش‌آموزان کمک کنید این حقایق را ببینند و درک کنند.

صحبت کردن درباره‌ی دلایل بروز اضطراب، به خصوص پیش از شرکت یا در حین شرکت در یک آزمون، می‌تواند به درک بهتر شرایط یک دانش‌آموز مضطرب و راه‌های کمک کردن به او منجر شود. با مطالعه‌ی این مقاله: «راه ‌های کاهش اضطراب امتحان در دانش ‌آموزان» اطلاعات مفیدی درباره‌ی علل بروز اضطراب آزمون و نحوه‎ی مقابله با آن کسب خواهید کرد.

(6) با استفاده از کتاب آموزش غیرمستقیم بدهید

ممکن است برخی از دانش‌آموزان پذیرای مداخله‌ی مستقیم و انفرادی نباشند، اما اگر بدانند کل کلاس اطلاعات یکسانی را دریافت می‌کنند، به خوبی پاسخ خواهند داد.

این روش به خصوص در مورد کودکانی که در سال‌های ابتدایی مشغول به تحصیل هستند، مفید خواهد بود. در ادامه فهرستی از کتاب‌های حوزه‌ی کودک و نوجوان با موضوع اضطراب ارائه شده است:

• «اضطراب: این کتاب را با فرزندان مضطرب خود بخوانید»، انتشارات ارجمند
• «توپک اضطراب»، انتشارات نردبان
• «دیگر نگران نیستم»، انتشارات صابرین
• «رفیق استرس نداشته باش آروم باش»، انتشاران ایران بان
• «دلهره‌ها»، نشر ادامه
• «نگرانی همیشگی نیست»، انتشارات نردبان
• «نگران چی هستی؟»، انتشارات پرتقال
• «نگراناسور»، انتشارات مهرسا

(7) دانش‌آموزان را به حرکت وادارید

ورزش به هر کسی که احساس اضطراب می‌کند، کمک می‌کند. اضطراب ممکن است در نهایت شبیه خشم باشد، بنابراین سعی کنید در چنین موقعیت‌هایی و در طول کلاس درس، یک استراحت ورزشی داشته باشید. درس را متوقف کنید و از دانش‌آموزان بخواهید چند حرکت ورزشی یا نرمش انجام دهند. اگر این امکان برای شما وجود دارد، دانش‌آموزان را به حیاط مدرسه ببرید تا فضا را هم برای چند دقیقه عوض کرده باشید.

(8) راه‌رفتن و صحبت کردن همزمان را امتحان کنید

اگر دانش آموزی دارید که نیاز به توجه انفرادی دارد، فعالیت پیاده‌روی را امتحان کنید. به جای نشستن پشت میز و حرف زدن، با او در حیاط مدرسه قدم بزنید. بعد از اینکه چند بار دور زمین بازی راه بروید و حرف بزنید، همه چیز بهتر می‌شود.

با انجام این فعالیت، این سه هدف را دنبال می‌کنید: (1) دانش‌آموز را از موقعیت دور می‌کنید. (2) به دانش‌آموز فرصت می‌دهید تا موضوع را برای شما توضیح دهد. (3) این پیاده‌روی باعث پمپاژ خون دانش‌آموز می‌شود که انرژی تولید کننده‌ی اضطراب را از بین می‌برد و اندورفین ورزشی مثبت را در بدنش ایجاد می‌کند.

(9) از دانش‌آموزان بخواهید یک دفتر قدرشناسی بسازند

هنگامی که مغز افکار مثبت ناشی از قدرشناسی را تولید می‌کند، قادر به تولید افکار اضطراب‌آور نیست. اگر بتوانید یک رشته افکار مثبت را تحریک کنید، گاهی اوقات می‌توانید اضطراب را از مسیر خارج کنید.

از دانش‌آموزان بخواهید دفترچه‌های قدرشناسی بسازند و هر روز حداقل یک مورد از چیزهایی که بابت آن‌ها شکرگزار هستند را در دفتر ذکر کنند. وقتی دانش‌آموزان غرق در منفی‌گرایی یا اضطراب هستند، آن‌ها را تشویق کنید که دفتر قدرشناسی خود را ورق بزنند.

(10) احساسات دانش‌آموزان را نادیده نگیرید

کارشناسان توصیه می‌کنند که قبل از تلاش برای حل مشکل دانش‌آموزان مضطرب، احساسات آن‌ها را به رسمیت بشناسیم. به عنوان مثال، گفتن این جملات: «اگر من هم می‌ترسیدم احمق به نظر بیایم، دستم را برای جواب دادن به سوال بالا نمی‌بردم»، تأثیر اضطراب را کاهش می‌دهد و به دانش‌آموز کمک می‌کند آرامش پیدا کند، اعتماد ایجاد می‌کند و دانش‌آموز احساس می‌کند که درک شده است. نباید دانش‌آموزان مضطرب را شرمنده کرد.

(11) درباره‌ی اهمیت زندگی سالم‌ با دانش‌آموزان حرف بزنید

در بیشتر موارد، معلم‌ها واقعاً کنترل زیادی روی آنچه دانش‌آموزان می‌خورند و اینکه چقدر می‌خوابند، ندارند، اما این موارد در مدیریت اضطراب اهمیت دارند.

جای تعجب نیست که یک رژیم غذایی سالم و خواب زیاد در میزان توانایی یک دانش‌آموز در مدیریت موقعیت‌هایی که ممکن است طاقت‌فرسا باشد، تفاوت ایجاد می‌کند. این یکی از دلایلی است که صرف میان وعده و داشتن زمان استراحت بخشی ضروری از زمان حضور کودکان مقطع پیش‌دبستانی در مدرسه است.

اگر می‌خواهید درباره‌ی اهمیت تغذیه، خواب و فعالیت‌بدنی دانش‌آموزان بیشتر بدانید، مطالعه‌ی این مقالات مفید خواهد بود: «بهترین صبحانه برای یک دانش‌آموز نوجوان چیست؟»، «نقش فعالیت بدنی در سلامت دانش آموزان»، «اهمیت تغذیه در عملکرد تحصیلی دانش آموزان» و «بهترین تغذیه برای دانش آموزان | 9 غذای برتر برای مغز».

(12) از خانواده‌ها بخواهید تا مطمئن شوند که فرزندانشان به اندازه‌ی کافی می‌خوابند

فعالیت‌های فوق‌برنامه، شبکه‌های اجتماعی، تلفن‌های همراه هوشمند و موارد دیگر همگی دست به دست هم داده‌اند تا امروزه بسیاری از دانش‌آموزان خواب سالمی که به آن نیاز دارند، نداشته باشند.

بر اساس اعلام کارشناسان، کودکان 6 تا 12 ساله به 9 تا 12 ساعت خواب در هر شب نیاز دارند. کودکان پیش‌دبستانی حتی به زمان بیشتری (10-13 ساعت) و نوجوانان بین 8 تا 10 ساعت خواب نیاز دارند. یک خواب خوب شبانه برای بهبود خلق و خو، تمرکز و افزایش بینش معجزه می‌کند. کیفیت خواب نیز اهمیت دارد. از والدین دانش‌آموزان مضطرب بخواهید نظارت بیشتری بر ساعات خواب فرزندان خود داشته باشند.

(13) فضایی ایجاد کنید که دانش‌آموزان بتوانند اضطراب خود را بیان کنند

احتمالاً در مورد فضاهای امن کلاس درس شنیده‌اید. اگر دانش‌آموزانی دارید که با اضطراب سروکار دارند، این گزینه عالی است. یک فضای امن یک مکان راحت در کلاس است که دانش‌آموزان می‌توانند به آنجا بروند تا از فشار خارج شوند و دوباره به جمع برگردند. بسیاری از معلم‌ها در این قسمت از کلاس، وسایلی مانند ابزار کاردستی، هدفون، کتاب و … قرار می‌دهند.

(14) از اسباب‌بازی‌های آرامش بخش استفاده کنید

یکی دیگر از ایده‌های مفید، که می‌تواند به تنهایی مطرح باشد یا بخشی از فضای امن شما باشد، ارائه‌ی اسباب‌بازی‌های حسی آرامش‌بخش (فیجت‌ها) در کلاس درس به دانش‌آموزان است. گاهی اوقات این ابزار می‌تواند معجزه کند.

(15) رایحه‌درمانی را امتحان کنید

تصور می شود رایحه درمانی به فعال کردن گیرنده‌های خاصی در مغز کمک می‌کند و به طور بالقوه اضطراب را کاهش می‌دهد. چه به صورت اسانس، بخور یا شمع، رایحه‌های طبیعی مانند اسطوخودوس، بابونه و … می‌توانند بسیار تسکین دهنده باشند. قبل از معرفی یک عطر به کل کلاس، حساسیت‌های دانش‌آموزان خود را بررسی کنید. اگر کسی حساسیت دارد، می‌توانید شمع معطر خاموش، گیاهان خشک‌شده و … را در فضای امن کلاس نگهداری کنید تا دانش‌آموزان به صورت جداگانه از آن‌ها استفاده کنند.

(16) به دانش‌آموزان بیاموزید که علائم هشدار دهنده‌ اضطراب خود را تشخیص دهند

هرکسی اضطراب را متفاوت تجربه می‌کند. برای کودکان و نوجوانان، علائم ممکن است شامل تنگی نفس، معده درد، ناتوانی در سکون و تمرکز و … باشد. آموزش دادن به دانش‌آموزان برای تشخیص محرک‌ها و علائم هشدار‌دهنده‌ی منحصر به فرد خود، می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا بدانند چه زمانی باید یک قدم به عقب بردارند.

(17) از راهبردهای روان‌شناختی مدیریت احساسات کمک بگیرید

دانش‌آموزان مبتلا به اضطراب به استراتژی‌های ملموس و با کاربرد آسان نیاز دارند تا به آن‌ها در مقابله با این مشکل کمک کند. استفاده از راهبردهایی که ریشه در شناخت درمانی دارند در برنامه‌ی درسی این دانش‌آموزان مهم است. این راهبردها برای کمک به کودکان برای درک و یادگیری مدیریت احساسات خود ایجاد شده‌اند.

به عنوان یک معلم بهتر آن است که از یک روان‌درمانگر کمک بگیرید تا شما را با راهبردهای موثر در مدیریت احساسات دانش‌آموزان مضطرب آشنا کند. به توانایی مدیریت افکار، احساسات و اعمال، خودتنظیمی می‌گویند. مثلاً شخصی که با حفظ آرامش در مواقع اضطراب، احساسات خود را کنترل می‌کند، مهارت خودتنظیمی عاطفی دارد. برای آشنایی با نحوه‌ی ایجاد این مهارت مهم و کمک به مدیریت احساسات دانش‌آموزان، مطالعه‌ی این مقاله مفید خواهد بود: «15 تمرین کلاسی برای ایجاد مهارت‌های خودتنظیمی».

(18) آزمون‌ها و تکالیف ویژه‌ی دانش‌آموزان مضطرب داشته باشید

بسیاری از دانش‌آموزان با اضطراب عملکرد دست و پنجه نرم می‌کنند، به‌ویژه وقتی نوبت به آزمون‌ها می‌رسد. وقتی دانش‌آموزی احساس اضطراب می‌کند، مغز او به سادگی نمی‌تواند به طور موثر عمل کند. وقتی بتوانیم آزمون‌ها و تکالیف خود را طوری تنظیم کنیم که بچه‌های مضطرب، استرس کمتری داشته باشند، احتمالاً عملکرد بهتری خواهند داشت. مثلاً ارائه‌ی پیشاپیش جدول تکالیف به دانش‌آموزان مضطرب و اطلاع آن‌ها از فعالیت‌های پیش رو، می‌تواند مفید باشد. اگر دانش‌آموزی در هنگام آزمون با علائم جدی اضطراب روبه‌رو شده و عملاً امکان ارائه‌ی عملکرد مناسب را ندارد، می‌توان به او زمان بیشتری داد.

یکی از نکات مثبت درباره‌ی اضطراب این است که یکی از قابل‌کنترل‌ترین مشکلات در حیطه‌ی سلامت روانی است که کودکان در کلاس با آن مواجه می‌شوند. با حمایت و راهبردهای مناسب، اکثر کودکان قادر به توسعه‌ی استراتژی هایی هستند که به آن‌ها در مدیریت اضطراب کمک می‌کند.

(19) به نحوه‌ی مدیریت کلاس خود اهمیت دهید

مدارس نقش مهمی در کمک به دانش‌آموزان برای مدیریت اضطراب خود دارند. این نقش با ایجاد محیط‌هایی ایفا می‌شود که در آن همه‌ی دانش‌آموزان احساس کنند که از آن‌ها مراقبت و حمایت می‌شود و به آن محیط تعلق دارند. [منبع]

برخی از رویکردهای مدیریت کلاس درس، در ایجاد و تقویت ارتباط مثبت میان دانش‌آموزان و مدرسه نقش دارند. ما پیشتر در این مقالات راهبردهای مفیدی برای مدیریت بهتر کلاس درس ارائه داده‌ایم: «راهکارهایی برای شاد کردن فضای کلاس»، «راهنمای معلمان: برخورد با مشکلات انضباطی در کلاس درس» و «چگونه از انضباط پیشگیرانه در کلاس درس استفاده کنیم؟».

(20) با والدین و مشاور در ارتباط باشید

یادگیری عاطفی-اجتماعی باید هم در خانه و هم در مدرسه صورت بگیرد. معلم‌ها می‌توانند با والدین همکاری کنند تا راه‌های مشترکی برای حمایت از دانش‌آموزان مضطرب در هر دو موقعیت پیدا کنند. این مهم را می‌توان با یافتن منبع اضطراب، شناسایی نیازهای یادگیری و رفتاری دانش‌آموز، تعیین اهداف و اجرای راهبردهایی برای مدیریت اضطراب در خانه و مدرسه و نظارت بر پیشرفت دانش‌آموز در طول زمان انجام داد. [منبع]

نتیجه‌گیری

به عنوان یک معلم، ممکن است متوجه شده باشید که دانش‌آموزان شما به طور فزاینده‌ای مضطرب به نظر می‌رسند. به گفته‌ی روانشناسان، اختلالات اضطرابی شایع‌ترین مشکلات حوزه‌ی سلامت روان در کودکان هستند. این اختلالات معمولاً کمتر تشخیص داده می‌شوند و عموماً تحت درمان قرار نمی‌گیرند. اما هنگامی که دانش‌آموزی برای اضطراب تحت درمان قرار می‌گیرد، برای همه‌ی افرادی که با دانش‌آموز کار می‌کنند بسیار مهم است که با ارائه دهندگان سلامت روان دانش‌آموز، در مورد استفاده از استراتژی‌های موثر در مدرسه، در تماس باشند.

ما در این مقاله به راهکارهای ساده‌ای پرداختیم که می‌توانند تفاوت زیادی در شرایط یک دانش‌آموز مضطرب در کلاس درس ایجاد کنند. درنهایت آگاهی معلم از علل، علائم و نحوه‌ی مدیریت اضطراب در کودکان و نوجوانان منوط به مطالعه‌‌ی منابع مناسب و ارتباط موثر میان معلم، مشاور و والدین دانش‌آموزان است.

---

سوالات متداول

برای برقراری ارتباط موثر با دانش‌آموزان مضطرب چه باید کرد؟

نگرانی‌های آن‌ها را جدی بگیرید، آن‌ها را تشوبق کنید و پذیرای پیشنهادهایشان باشید، از شرمسار کردن آن‌ها بپرهیزید، دانش‌آموز مضطرب خود را در حضور کل کلاس برای پاسخگویی به سوال «صدا نکنید»، شاگرد خود را تشویق کنید تا هنگام بروز علائم اضطراب شدید به شما اطلاع دهد و برنامه‌ای برای انجام یک فعالیت (مانند چند دقیقه پیاده‌روی در حیاط مدرسه) با دانش‌آموز مضطرب خود داشته باشید.

چگونه معلم می‌تواند برای کاهش اضطراب به دانش‌آموزان کمک کند؟

استفاده از تکنیک‌ها و تمرین‌های ذهن آگاهی می‌تواند کمک بزرگی برای دانش‌آموزان مضطرب باشد. دانش‌آموزان خود را تشویق کنید تا تمرینات ساده‌ی تنفس عمیق را انجام دهند، از خودگفتاری مثبت استفاده کنند، یا حرکات کششی در حالت نشسته انجام دهند تا تنش کاهش پیدا کند.

دانش‌آموزان مضطرب با چه مشکلاتی دست و پنجه نرم می‌کنند؟

اختلالات اضطرابی می‌تواند انجام تکالیف مدرسه یا مطالعه را برای دانش‌آموزان دشوار کند. این مشکل ممکن است بر روابط آن‌ها با همسالان و معلم‌ها نیز تأثیر بگذارد. در برخی موارد، دانش‌آموزان مبتلا به اختلالات اضطرابی روزهای زیادی از مدرسه را از دست می‌دهند یا ممکن است کلاً از رفتن به مدرسه اجتناب کنند.