روش های تدریس خلاق [مزایا، موانع و راهبردها]

روش‌های سنتی تدریس به‌ویژه در سطوح دبیرستانی، با رویکردهای مبتنی بر یادگیری بزرگسالان تنظیم شده است. این نوع تدریس، دانش‌آموزان را قادر می‌سازد تا مالکیت یادگیری خود را به دست گیرند و با استفاده از رویکردی جامع و مستقل کار کنند، اما در روش تدریس مبتنی بر فعالیت‌های خلاقانه، دانش‌آموزان تشویق می‌شوند تا به روش‌های جایگزین مدل‌های سنتی یادگیری بیاندیشند.

در این روش تلاش بر آن است که دانش‌آموز در روند تعلیم درگیر شود و معلم با استفاده از ابزارهای متعدد و چندرسانه‌ای همراه با استراتژی‌های از پیش طراحی شده، فضای کلاس را به سمت تعامل دوجانبه و پرورش خلاقیت دانش‌آموزان سوق دهد.

شاید بتوان یکی از مهم‌ترین کارکردهای این روش را در این دانست که دانش‌آموز به چشم‌انداز روشنی از کارکرد آتی آنچه که می‌آموزد، می‌رسد و می‌داند که این دانش، در زندگی واقعی او چه کاربردی دارد.

در این مقاله به اهداف تدریس خلاقانه، عوامل موثر بر آن، راهبردهای تدریس خلاقانه، ویژگی‌های مربی خلاق، استراتژی مدیریت کلاس و استفاده از کمک‌آموزشی‌های چندگانه پرداخته شده است.

روش تدریس خلاقانه چیست و چه تفاوتی با روش سنتی دارد؟

برای آنکه تعریف روشن‌تری از روش تدریس خلاقانه داشته باشیم، بهتر آن است که تفاوت آن را با روش سنتی دریابیم. به طور کلی، در روش سنتی معلم نقش فعالی در تدریس برعهده دارد و مطالبی را بیان می‌کند که از قبل تعیین شده است. دانش‌آموز هم در این میان، واکنش چندانی ندارد.

در تدریس سنتی، انباشتن حافظه‌ی دانش‌آموز از معلومات و آراستن آن‌ها به زیور علم و افکار بزرگ، هدف‌گذاری شده است و خلاقیت جای اندکی در این روش دارد.

روش سنتی بر کسب مهارت خواندن و نوشتن تاکید دارد، معلم به صورت شفاهی مطالب را بازگو می‌کند و دانش‌آموز موظف است با حفظ و تکرار آن، مطالب را به معلم پس بدهد. ذهن دانش‌آموزان با مفاهیم نامربوط به شکلی شتابزده پر می‌شود و از یادگیری قابل فهم و یافتن پاسخ برای چالش‌های موجود دور می‌ماند. متاسفانه این روش، دانش‌آموزان را با روش شناختی که با دنیای فردایشان مرتبط است، همراه نمی‌سازد و رفته رفته، محیط آموزشی و درس‌ها را ملال‌آور می‌کند.

بیشتر بخوانید: روش‌های خلاقانه‌ تدریس ریاضی اول ابتدایی

اما در مقابل، در روش‌های تدریس خلاقانه این امکان داده می‌شود تا با استفاده از جدیدترین رویکردهای آموزشی و توسعه‌ی تخیل معلم و دانش‌آموزان، تمام مهارت‌ها و ابزارها برای مشارکت مؤثر و ایجاد انگیزه در دانش‌آموزان به کار گرفته شود.

در روش تدریس خلاقانه، معلم فراخواهد گرفت که چگونه تفکر خلاق و حل مسئله را در طرح درس خود ادغام کند و تجربه‌ی عملی را در بهترین راه ‌ل‌ها و فعالیت‌های دانش‌آموز محور به دست آورد تا مشارکت و انگیزه‌ی دانش‌آموزان را تقویت کند.

خلاقیت مراحلی دارد که از ایده، کشف، کاوش، تجلی و توسعه تشکیل شده است و دانش‌آموز خلاق آزادی عمل بیشتری برای پرداختن به علایق خود دارد. بنابراین در روش‌های تدریس خلاق نیز، معلم با محبت و راهنمایی و استفاده از شیوه‌ی ایده‌آل آموزش-مطالعه، دانش‌آموز را به سمتی سوق می‌دهد که با تفکر و تجربه دست به ارزش‌آفرینی بزند.

به عبارت دیگر، آموزش خلاق را می‌توان ساختن نوع ایده‌آل تفکر برای ارزش آفرینی از قبل و پس از ارائه‌ی آموزش و مطالعه‌ی مربوطه، دانست.

اهداف تدریس خلاقانه

خلاقیت به معنای خلق و آفرینش اندیشه‌ها، افکار نو و بدیع، متفاوت نگریستن به امور، عبور از مرزهای دانسته‌های محدود به حیطه‌ی نادانسته‌های نامحدود و کشف و ابداع راه‌حل‌های جدید برای حل یک مسئله است. خلاقیت، تشخیص و بیان مسئله و ارائه‌ی راه حل‌های جدید برای آن است.

بر این اساس، اهداف روش‌های تدریس خلاقانه را می‌توان اینگونه دسته‌بندی کرد:

• روش‌های تدریس خلاقانه، یادگیری معنادار، مشارکت دانش‌آموز و تعامل با همسالان را ارتقا می‌دهند.
• روش‌های تدریس خلاق، مهارت‌های حل مسئله را بهبود می‌بخشند.
• روش‌های غیر سنتی یادگیری، انگیزه‌‌بخش و الهام‌بخش تلقی می‌شوند.
• روش‌های خلاقانه‌ی تدریس دانش‌آموزان را تشویق می‌کنند که در شکل‌گیری ایده‌های جدید احساس قدرت و اعتماد به نفس کنند.
• یادگیری جامع‌تر و معتبرتر می‌شود و نظریه و عمل به عنوان یک «کل»، همبستگی می‌یابند.

بیشتر بخوانید: معرفی انواع روش های تدریس [رویکردها، تعاریف و فعالیت‌ها] روش تدریس آنلاین [ابزار، راهبردها و اشتباهات رایج] روش تدریس نوین روش تدریس مجازی [مزایا+معایت+راهبردها]

عوامل موثر بر تدریس خلاقانه

مطالعات انجام شده بر این روش، نشان می‌دهد که عوامل مؤثر بر تدریس خلاق در فعالیت‌های یکپارچه عبارتند از:

✅ ویژگی‌های شخصیتی

پشتکار، تمایل به توسعه، پذیرش تجربیات جدید، اعتماد به نفس، حس شوخ طبعی، کنجکاوی، عمق ایده‌ها، تخیل و ….

✅ ویژگی‌های خانوادگی

روش‌های باز و مدارا برای آموزش فرزندان، عملکرد خلاق والدین و …

✅ تجربیات رشد و آموزش

بازی‌ها و داستان‌های خودساخته، طوفان فکری بین همکلاسی‌ها و ….

✅ اعتقاد به تدریس خلاق، سخت کوشی، انگیزه

✅ شیوه‌ی مدیریت مدرسه

در میان این عوامل، اعتقاد به تدریس خلاق، سخت کوشی و انگیزه از جنبه‌های اصلی به حساب می‌آید.

راهبردهای تدریس خلاقانه

در این قسمت به توضیح راهبردهای خلاقانه خواهیم پرداخت:

1) یادگیری دانش‌آموز محور

در این راهبرد، نقش معلمان به‌عنوان تسهیل‌کننده به جای سخنران، کمک به دانش‌آموزان در تفکر شخصی، بحث گروهی، بازی نقش، ارائه نمایش و فعالیت‌های گروهی است.

سوالات برای بحث و سخنرانی گروهی آماده شده است. به دانش آموزان این آزادی داده می‌شود که از منظری که می‌خواهند یک موضوع را مطالعه کنند.

در سراسر کلاس، معلم‌ها به عنوان یک شریک یادگیری، الهام‌بخش، هدایت‌گر و اشتراک‌گذار عمل می‌کنند، درحالی‌که دانش‌آموزان از شنوندگانی منفعل، به ناظر، اجراکننده و هم‌آموز تبدیل می‌شوند.

2) موضوعات

معلم در آموزش خلاق به دانش‌آموزان اجازه می‌دهد تا موضوعات خود را برای پروژه‌های فردی یا گروهی انتخاب کنند. در آموزش، خلاقیت تشویق می‌شود تا دانش‌آموزان، ایده‌هایی را کشف کنند که جالب به نظر می‌رسند.

به اعتقاد روانشناسان حامی این روش، اگر معلمان، دانش‌آموزان را در روند یادگیری هیجان‌انگیز و لذت‌بخش مشارکت بدهند، انگیزه و خلاقیت درونی دانش‌آموزان افزایش می‌یابد. بسیاری از مطالعات نشان می‌دهند که یادگیری مشارکتی به طور موثر به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا تفکر مستقل و همچنین تخیل و خلاقیت ذهنی خود را توسعه بدهند.

البته پژوهش‌ها این مطلب را هم تایید کرده‌اند که پیش از کسب دانش کافی برای استفاده از راهبردهای آموزشی جدید، معلمان در برآوردن نیازهای دانش‌آموزان شکست خواهند خورد. بنابراین قبل از اجرا باید دانش کافی کسب شود و طراحی دقیقی انجام شود.

در روش تدریس خلاقانه، معلمان باید همیشه به دانش‌آموزان خود از قوانینی که باید رعایت شوند و وظایفی که باید قبل از شروع کلاس به پایان برسانند، اطلاع دهند. این اقدام، کارایی و اثربخشی یادگیری مشارکتی را تضمین می‌کند.

3) مرتبط کردن مطالب آموزشی و زندگی واقعی

پژوهشگران آموزشی به این نتیجه رسیده‌اند که دانش‌آموزان از درس‌های مربوط به رویدادهای زندگی واقعی لذت می‌برند. معلمان خلاق، رویدادهای واقعی زندگی و نگرانی‌های دانش‌آموزان را از قبیل مسائل جنسیتی، هویت، یا احساسات دانش‌آموزان بی‌حوصله را می‌پذیرند. اینها مسائلی است که دانش‌آموزان در مقطعی با آن‌ها مواجه خواهند شد. آن‌ها می توانند تجربیات خود را با همکلاسی‌های خود به اشتراک بگذارند و پاسخ‌ها، موجب بحث و تفکر سطح بالا خواهد شد.

فعالیت‌های تلفیقی به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا توانایی بیان و تحقق این فعالیت‌ها را در زندگی روزمره توسعه دهند، نمونه‌های زندگی واقعی را برای اثبات آنچه می‌آموزند، بیابند و آنچه را که می‌آموزند به تجربیات زندگی مرتبط سازند.

بررسی‌ها نشان داده‌اند که ایده‌های خلاقانه نیز از زندگی واقعی سرچشمه می‌گیرند. نکته‌ی کلیدی این است که معلم باید نسبت به احساس، یافته‌ها، تفکر و تبدیل آن‌ها به آموزش حساس باشد. «آموزش و پرورش به مثابه‌ی زندگی» است و زندگی و آموزش قابل تفکیک نیستند. زندگی معانی را به آموزش تزریق و آموزش زندگی ما را اصلاح می‌کند.

اما آموزش سنتی فقط به کتاب‌های درسی پایبند است و اهمیت آموزش زندگی را نادیده می‌گیرد. بدون آموزش زندگی، فرد هرگز نمی‌داند که چگونه با افراد دارای شخصیت‌های مختلف تعامل داشته باشد، چگونه روابط بین فردی و چالش‌های غیرمنتظره را به درستی مدیریت کند. در نتیجه، آموزش باید بر توانایی حل مشکلات زندگی از طریق رشد خلاقیت دانش‌آموزان متمرکز باشد.

با این تعریف، همه‌ی جنبه‌های زندگی خلاقانه هستند: الف) همه چیز در تداوم کشف و خلاقیت است. (ب) هدف، یافتن راه حل قابل انجام است، نه راه حل صحیح. (ج) فرصت‌ها منجر به شانس‌های بیشتری می‌شوند.

بیشتر بدانید: روش تدریس TPR تی پی آر [مزایا و روش تدریس آنلاین]

معلم خلاق چه ویژگی‌هایی دارد؟

معلم به عنوان مبدع شرايط و تسهيلگر يادگيري دانش آموزان، مي‌تواند با نوآوری، انعطاف‌پذیری، پرهیز از اجبار دانش‌آموزان برای حفظ مطالب و انباشت ذهنی، شوخ طبعی و دوری از روش‌های سنتی آموزش، بستر لازم را براي اعتماد به نفس، کنجکاوی و پرورش خلاقیت دانش‌آموزان ایجاد کند.

با این حال، روش‌های تدریس خلاقانه تابع عوامل متعددی همچون شخصیت معلمان، پیشینه‌های خانوادگی، فرآیندهای یادگیری، تجربیات زندگی، باورهای آموزشی، سخت‌کوشی و انگیزه‌ها است. این عوامل ممکن است از فردی به فرد دیگر تأثیرات متفاوتی داشته باشند، اما ارتباط نزدیکی دارند و متقابلاً تحت‌تأثیر یکدیگر قرار می‌گیرند.

ویژگی‌های شخصیتی

بسیاری از مطالعات، تأثیر ویژگی‌های شخصیتی بر پیشرفت‌ خلاقیت را نشان داده‌اند و مهم‌ترین این ویژگی‌ها عبارتند از: اعتماد به نفس، آغوش باز برای تجربه، فانتزی‌ محور بودن، تخیل، حساس بودن از منظر عاطفی، دارای انگیزه و همت در مواجهه با مشکلات بودن و تمایل به یادگیری دانش جدید.

یک ویژگی مهم مربی‌های خلاق، شک هنجاری یعنی سؤال کردن درباره‌ی هنجارهای تثبیت شده است. این ویژگی خود را در عدم انطباق با شیوه‌های سنتی ناکارآمد، مجذوب پیچیدگی بودن، جهت‌گیری زیبایی‌شناسانه، انعطاف‌پذیری افکار و ریسک‌پذیری یک فرد نشان می‌دهد.

یک مربی خلاق با شرکت در کارگاه‌های آموزشی ضمن خدمت، به طور مداوم اطلاعات جدید را فرامی‌گیرد و حرفه‌ای بودن خود را تقویت می‌کند. او خلاقیت بیشتری را صرف دستورالعمل‌های آموزشی خود می‌کند و در خلق ایده‌های بدیع آموزشی، موفق عمل می‌کند.

چنین مربی‌ها و معلم‌هایی دارای مشاهده‌ی دقیق، ادراک و حساسیت هستند و با کشف ایده‌های بدیع، به‌راحتی می‌توانند این مهارت‌ها را در آموزش خود تزریق کنند. یکی دیگر از ویژگی‌های متمایز این مربیان، عادت به تفکر است. تفکر فرآیندی از ترکیب اطلاعات و روشن کردن شعله‌ی خلاقیت است.

عوامل خانوادگی

پژوهش‌ها نشان داده‌اند مربیانی که با حمایت والدینشان بزرگ شده‌اند و به آن‌ها آزادی داده شده تا خودشان را کشف کنند، آن‌هایی که وقتی مرتکب اشتباه می‌شدند به جای مجازات، به آن‌ها اجازه داده می‌شد تا از اشتباهات خود درس بگیرند و خلاقیتشان پرورانده می‌شد، در تدریس خود بیش از دیگران از روش‌های خلاقانه استفاده می‌کنند.

بر این اساس، والدین می‌توانند الگوی تفکر خلاق باشند و اهمیت پرورش خلاقیت و به کارگیری آن در زندگی روزمره را به فرزندان خود نشان دهند.

بر این اساس، وضعیت، ساختار و ترکیبات اقتصادی-اجتماعی خانواده، اعتقادات تحصیلی والدین، رابطه و انتظارات آن‌ها از فرزندان و روابط بین خواهران و برادران در ساختار خانواده عواملی هستند که در شکل‌گیری خلاقیت فرد، اهمیت دارند.

آشنایی با انواع تکنیک های مطالعه و یادگیری: روش مطالعه sq3r روش مطالعه جی ۵ روش مطالعه pqrst روش مطالعه lwf

رشد و آموختن تجربیات

در تحقیقاتی که انجام شده است، مربیان یا معلمان خلاق در پاسخ به چگونگی شکل‌گیری خلاقیتشان به دوران کودکی به عنوان عبور از یک دوره بحرانی اشاره کرده‌اند. در دوران کودکی، آن‌ها دوست داشتند طبیعت را کشف کنند و از تخیل خود برای خلق داستان و بازی استفاده کنند. آن‌ها تجربیات خود را با طبیعت و مشاهده‌ی تمام اشکال زندگی را به دست یافتن به یک دستورالعمل خلاقانه مرتبط می‌دانند و معتقدند بدون قرار گرفتن در معرض طبیعت و آزادی مجاز توسط والدین، خلاقیت ظاهر نمی‌شود.

با این حال، برای شکوفا شدن خلاقیت به بیش از الهامات دوران کودکی نیاز است. برخلاف برخی از نوابغ که قادرند خلاقیت خود را در اوایل کودکی توسعه دهند، بیشتر مربیان خلاق، تجربیات یادگیری و تحصیلات در مدرسه در دوران نوجوانی را عامل تغذیه‌ی  خلاقیت خود تلقی می‌کنند.

برگزاری جلسات طوفان فکری با هم‌کلاسی‌ها و تأثیرات غیرمستقیم معلمان از دیگر مواردی است که می‌تواند بر خلاقیت تاثیر بگذارد. بر همین اساس، معلمان خلاق می‌کوشند تا خود نیز الگوی دانش‌آموزان باشند و بر بهترین شیوه‌ی آموزش و اجرای دستورالعمل‌های خلاقانه اصرار دارند.

تعامل با همتایان

خلاقیت مربیان و معلم‌ها در تعامل گروهی با همکارانشان پشتیبانی می‌شود. یک معلم خلاق، یک بازی طوفان فکری نوآورانه را با همکاران خود در طول تعطیلات کلاس انجام می‌دهد تا ذهن آن‌ها را دچار تحول و هوشیار کند.

علاوه بر آن، مطالعه‌ی گروهی، توسعه‌ی برنامه درسی و ارائه‌ی ایده‌های جدید برای الهام بخشیدن به یکدیگر، از جمله برنامه‌هایی است که مربیان خلاق با همکارانشان انجام می‌دهند. به طور کلی بر اساس تحقیق پژوهشگران، روابط شخصی و حرفه‌ای با همسالان می‌تواند به خلاقیت و پیشرفت شغلی افراد کمک کند.

اعتقاد به تعلیم و تربیت

مربیان خلاق معمولاً بر سه باور تاکید دارند که عبارتند از؛ تفکر، به اشتراک‌گذاری نظرات با دیگران و ارتباط. برای انتقال این ارزش‌ها به دانش‌آموزان، معلمان رویکردهای متنوع و مسائل زندگی واقعی را برمی‌گزینند، به نظرات هر دانش‌آموز با دقت گوش می‌سپارند و به تخیل و خلاقیت آن‌ها آزادی می‌دهند. این مربیان در ارتباط با دیگران صبورند و می‌توانند نظرات را تحمل کنند.

تعهد به تدریس خلاقانه

در اینجا سوال اصلی این است که آیا معلمی می‌تواند بدون خلاقیت به یک مربی خلاق تبدیل شود؟ پاسخی که پژوهشگران به آن رسیده‌اند این است که تلاش‌های معلم برای خلاقیت، بیشتر از خلاقیت دانش‌آموزان، اثرگذار است. فقط زمانی که معلمان مایل به ایجاد خلاقیت باشند، دانش آموزان احساس آزادی عمل دارند و تشویق می‌شوند که خلاق باشند.

اگرچه هر کسی ظرفیت خلاقیت را دارد اما یکی از اهداف تدریس خلاق، ایجاد محیطی است که در آن به تخیلات دانش‌آموز اجازه داده شود تا از مقررات غیرضروری خارج شود. درنتیجه معلمان نباید از خلاقیت بالقوه‌ی خود چشم پوشی کنند. در عوض، آن‌ها باید یاد بگیرند که خلاقیت خود را توسعه دهند و تسهیلگری برای دانش‌آموزان خود در این زمینه باشند.

از این رو، کسانی که به تازگی حرفه‌ی تدریس را آغاز کرده‌اند، باید مدت زمانی طولانی را طی کنند تا برای تدریس‌های خلاقانه آماده شوند. در همین حال، معلمانی که به روش‌های سنتی عادت کرده‌اند، باید دستورالعمل‌های سنتی خود را با خلاقیت اصلاح کنند و با حساسیت بیشتری نسبت به تجربیات واقعی خود، استخراج و جمع‌آوری ایده‌ها، جمع‌آوری مواد آموزشی، رسانه‌ها و طراحی نحوه‌ی ارائه درس، فعالیت کنند. بی‌تردید تدریس خلاقانه به یک عده‌ی معدود، محدود نیست. راهنمایی گرفتن از مربیان خلاق با تجربه می‌تواند به دیگران کمک کند تا برنامه‌ی درسی خلاق خود را ایجاد کنند.

انگیزه‌ ها

فعالیت معلمان خلاق به اتخاذ طرح‌های درسی جالب و تلاش برای ایجاد یک محیط یادگیری لذت‌بخش منجر می‌شود. معلمان ممکن است به دانش‌آموزان کمک کنند تا ظرفیت خلاقیت خود را با اجازه دادن به آن‌ها برای انجام کاری که از آن لذت می‌برند، به حداکثر برسانند و به دنبال حل سؤالاتی باشند که انگیزه‌ی بالایی برای پیگیری آن‌ها دارند.

خلاقیت نه‌تنها به انگیزه نیاز دارد، بلکه انگیزه را ایجاد هم می‌کند. اشتیاق، لذت در یادگیری، اشتیاق برای کمک به مردم، رضایت و عشق به دانش‌آموزان، افراد را به سمت معلم شدن سوق می‌دهد. در مورد انگیزه‌های تدریس خلاق، معلمان بر این باورند که می‌خواهند تأثیرات مثبتی بر دانش‌آموزان خود داشته باشند. ماهیت آموزش و ماهیت تدریس خلاقانه را می‌توان از طریق یک سری برنامه‌های آموزشی آموزش داد، اما این امر مستلزم وفاداری به این نوع از آموزش نیز هست.

افرادی که ویژگی‌های آن‌ها ذکر شد، ذاتاً انگیزه دارند زیرا آن‌ها تدریس را جالب، درگیرکننده، رضایت‌بخش، لذت‌بخش و چالشی شخصی می‌دانند.

محیط سازمانی

افزایش ارتباطات در فضای همکاری ممکن است نیاز به تجدید ساختار سازمانی مدرسه داشته باشد، تغییر از یک ساختار سلسله مراتبی به یک ساختار مسطح مورد نظر است که در آن  به جای رتبه، بر کار گروهی تأکید شده است.

شبکه‌سازی بین افزایش‌ همکاری و ایده‌های خلاقانه، زمانی که موانع تفرقه‌انگیز بین سطوح سازمانی از بین رفت، عمیق‌تر مورد بررسی قرار می‌گیرد. حذف موانع به این معنی است که همه‌ی همکاران فرصتی برای مشارکت و آزمایش ایده‌های جدید داشته باشند.

محیط سازمانی مدرسه باید مشوق بحث آزاد و تقویت آموزش خلاق باشد. در برخی مدارس، ساختارها و سلسله مراتب سنتی، مانع برور خلاقیت است.

استفاده از وسایل کمک‌ آموزشی چندگانه

معلمانی که روش تدریس خلاقانه را برمی‌گزینند، به طرز مبتکرانه‌ای از وسایل کمک آموزشی خلاقانه همچون کاغذ خردکن، دیوارسازی‌های اسباب‌بازی شبیه لگو، چکش، پاور پوینت، رایانه و وسایل چند رسانه‌ای برای برانگیختن تفکر دانش‌آموزان، گسترش دیدگاه‌ها و تشویق به بحث بیشتر استفاده می‌کنند.

درس‌هایی که آموزش آن‌ها با پخش فیلم‌ تسهیل می‌شود، جذاب‌تر و جالب‌تر به نظر می‌رسند و به خاطر سپردن آن‌ها برای دانش‌آموزان آسان‌تر است. رایانه‌ها، ویدیوها، نمایش‌های اسلاید، دستگاه ترانسپرنسی و مانند آن‌ها، می‌توانند محرک و جذاب باشند. علاوه بر این، استفاده از انیمیشن‌ها و یا حتی بازی‌های رایانه‌ای جذاب می‌تواند علاقه‌ی دانش‌آموزان را به یادگیری تحریک کند.

در شرایط کنونی که دانش‌آموزان با فناوری مدرن و یارانه بزرگ می‌شوند، استفاده از این فناوری‌ها، برنامه‌های درسی قابل دسترسی در اینترنت، برنامه‌های کاربردی فناوری اطلاعات ضرورت یافته است و سواد رایانه‌ای به یک پیش نیاز برای معلمان خلاق و دسترسی به منابع فراوان در اینترنت، تبدیل شده است.

سامانه‌ی مدیریت آموزشی تراز می‌تواند تسهیل‌گر بهره‌بردن معلم‌ها و مدیران خلاق از فناوری‌های روز برای آموزش و ارتباط با دانش‌آموزان و اولیای آن‌ها باشد. استفاده از امکانات این سامانه‌، دریچه‌ی تازه‌ای رو به امکانات پیشرفته‌ی آموزش آنلاین، آزمون‌های تحلیلی با قابلیت درک نقاط ضعف دانش‌آموزان و صدها امکان دیگر، باز می‌کند.

استراتژی‌ های مدیریت کلاس

انتخاب استراتژی و راهبرد برای کلاس، یکی از ضروریات تدریس خلاقانه است. معلم‌های خلاق، مدیریت پیچیده‌ای را به نمایش می‌گذارند. آن‌ها تعاملات دوستانه ایجاد می‌کنند و با دانش آموزان مطابق با شناختی که از شخصیت‌ و نیازهای آن‌ها دارند، رفتار می‌کنند. آن‌ها برای دانش‌آموزان خود بیشتر شبیه دوست هستند و با لحن ملایم و زبان بدن صحبت می‌کنند.

وقتی دانش‌آموزان ایده‌های خود را بیان می‌کنند، معلم‌های خلاق فوری صحبت و قضاوت نمی‌کنند. در عوض، آن‌ها راهنمایی می‌کنند، سؤالات بازتری می‌پرسند یا تجربیات شخصی خود را به عنوان مرجع انتقال می‌دهند. در طول کلاس، شوخ طبعی شکاف بین معلمان و دانش‌آموزان را پر می‌کند و یک محیط یادگیری آرام را فراهم می‌سازد.

از این رو، توانایی ایجاد تعامل دوستانه با دانش‌آموزان مهم‌ترین ویژگی برای مربیان خلاق است که معمولاً به فلسفه‌ی انسان‌گرایی پایبند هستند. آن‌ها به توانایی دانش‌آموزان در خود انضباطی اعتقاد دارند، بر ارتباطات و روحیه‌های دموکراتیک تمرکز می‌کنند و به دانش‌آموزان کمک می‌کنند فردیت خود را شکل دهند.

برخلاف مربیان خلاق، مربیان سنتی دانش‌آموزان را از منظر اخلاقی مشاهده می‌کنند و سلسله مراتب و اقتدار را در کلاس برجسته می‌سازند.

به طور کلی اصول ساختن یک محیط یادگیری خلاق عبارتند از: (الف) فراهم ساختن هر فرصت ممکن برای انتخاب و کشف (ب) حمایت از هرگونه تلاش برای خلاقیت (ج) اجرای استراتژی‌های مدیریتی پیچیده.

روش‌ های عملی پرورش خلاقیت

هریک از این روش‌ها می‌توانند در روش تدریس خلاقانه مورد استفاده قرار گیرند که البته باید متناسب با ویژگی‌های شخصیتی دانش‌آموزان باشند:

• داستان‌گویی و قصه‌سرایی
• شرح حال نویسی و انشا
• امور هنری همچون نقاشی، موسیقی، خطاطی
• بیان شرح حال و زندگی بزرگان
• استفاده از روش تدریس‌های متنوع و پرهیز از روش‌های سنتی و قالبی تعیین شده که تمرکز اصلی آن‌ها بر کتاب درسی است.
• فرصت‌سازی برای یادگیری اکتشافی
• تشویق دستاوردهای خلاقانه

توصیه‌ های کاربردی برای تدریس خلاق

• ایجاد یک محیط همراه و پذیرا. از آنجایی که خلاق بودن مستلزم بیرون رفتن از چارچوب‌های هنجاری است، دانش‌آموزان باید مطمئن شوند که می‌توانند در مقابل شما اشتباه کنند.
• با ایده‌های دانش‌آموزان همراه باشید. با دانش آموزان مکالمات غیرمستقیم بیشتری داشته باشید. دریابید که زمینه‌های علاقه آن‌ها چیست و آن‌ها را در رویکردشان همراهی کنید.
• دانش‌آموزان را به مستقل بودن، تشویق کنید. به خودتان اجازه ندهید که داوری کنید که کار «خوب» چیست. درعوض، بازخوردی بدهید که خودارزیابی و استقلال را تشویق کند.
• در تکالیف برای ترویج تفکر خلاق بازنگری کنید. سعی کنید کلماتی مانند «ایجاد»، «طراحی»، «اختراع»، «تصور کنید»، «فرض کنید» را به تکالیف اضافه کنید. افزودن دستورالعمل‌هایی مانند «تا حد امکان راه‌حل‌های بیشتری پیدا کنید» یا «خلاق باشید!» می‌تواند عملکرد خلاقانه را افزایش دهد.
• در مورد خلاقیت دانش‌آموزان بازخورد مستقیم بدهید. بسیاری از دانش‌آموزان متوجه نمی‌شوند که چقدر خلاق هستند، یا بازخورد دریافت نمی‌کنند تا به آن‌ها کمک کند «خلاقیت» را در خودپنداره‌ی خویش بگنجانند. ایده‌ی «شایستگی خلاق» را در کنار شایستگی‌های آموزش سنتی در سواد و ریاضیات کاوش کنید. وقتی چیزی را ارزیابی می‌کنیم، برای آن ارزش قائل می‌شویم!
• به دانش‌آموزان کمک کنید بدانند چه زمانی برای خلاقیت مناسب است. زمینه‌ها و فرصت‌هایی برای بروز خلاقیت دانش‌آموزان فراهم کنید. استفاده از روش‌های خلاقانه‌ی تدریس که پیشتر ذکر شد، یکی از راه‌های دستیابی به این هدف است.
• تا حد امکان از استراتژی‌ها، مدل‌ها و روش‌های آموزشی خلاقانه در حوزه‌های مختلف استفاده کنید. الگوی خلاقیت دانش‌آموزان نحوه‌ی صحبت و نحوه‌ی عمل شما است. به عنوان مثال، می توانید بگویید «من به 3 راه برای معرفی این درس فکر کردم. من 2 را به شما نشان می‌دهم، سپس شما سومی را ارائه دهید، یا یک پروژه‌ی شخصی که روی آن کار می‌کردید به آن‌ها نشان دهید.

• انگیزه‌های خلاقیت را در «رفتار نادرست» بیابید. به رفتار دانش‌آموزانی که اغلب مزاحم آموزش در کلاس هستند، دقت کنید و ببینید آیا خلاقیتی در رفتار آن‌ها مشاهده می‌کنید یا خیر. از نشانه‌های خلاقیت در این گونه دانش‌آموزان برای تشویق و انگیزه دادن به آن‌ها استفاده کنید.
• از انگیزه‌ی درونی دانش‌آموزان محافظت و حمایت کنید. انگیزه‌ی درونی به خلاقیت دامن می‌زند. چندین مطالعه نشان داده‌اند که تکیه بر پاداش‌ها و مشوق‌ها در کلاس درس می‌تواند انگیزه درونی برای تکمیل یک کار را تضعیف کند – اثری که «توجه بیش از حد» نامیده می‌شود. برای جلوگیری از این امر، بث هنسی، استاد روانشناسی در کالج ولزلی، پیشنهاد می‌کند که مربیان سعی کنند رقابت‌ها و مقایسه با دیگران را محدود کنند و در عوض روی بهبود خود تمرکز کنند. در حین کار دانش آموزان را کمتر تحت نظر بگیرید و فرصت‌هایی را برای آنها فراهم کنید تا در صورت امکان به دنبال علاقه‌ی خود باشند.
• برای دانش آموزان روشن کنید که خلاقیت مستلزم تلاش است. به دانش‌آموزان بگویید که افراد واقعاً خلاق، باید هنگام کار روی یک پروژه، تصور کنند، مبارزه کنند، و دوباره تصور کنند.
• صراحتاً درباره‎ی اسطوره‌ها و کلیشه‌های خلاقیت با دانش‌آموزان خود بحث کنید. به آن‌ها کمک کنید بفهمند خلاقیت چیست و چگونه آن را در دنیای اطراف خود تشخیص دهند.
• با انجام فعالیت‌هایی اجازه بدهید دانش آموزان تفکر خلاق را تمرین کنند. بسیاری از معلم‌ها پیشنهادهایی برای فعالیت‌های خلاقانه دارند که از آن‌ها به‌عنوان راه‌هایی برای هوشیاری ذهن یا استراحت سریع، در کلاس بهره برده‌اند. معماهای تصویری، نقاشی‌های خطی ساده‌ای هستند که می‌توانند طیف گسترده‌ای از تفاسیر مختلف داشته باشند و می‌توانند تفکر واگرا را تحریک کنند. «نوشتن سریع» و «آزاد» می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند تا احساسات و تفکرات خود را نادیده نگیرند. می‌توانید از دانش‌آموزان بخواهید برای مرور مطالب کلاس از تصویرسازی مفهومی استفاده کنند یا استعاره‌های بصری را بکشند/طراحی/نقاش کنند تا مفاهیم کلی اطلاعات پیچیده‌ی درسی را به تصویر بکشند.

نتیجه گیری

از عوامل موفقیت‌آمیز در تدریس خلاق می‌توان به ویژگی‌های شخصیتی، عوامل خانوادگی، تجربیات یادگیری و تحصیلی، اعتقاد به آموزش، تعهد به آموزش و انگیزه‌های معلم‎‌ها و مربی‌ها اشاره کرد. محیط سازمانی و نحوه‌ی مدیریت مدارس نیز عواملی موثر در شکل‌گیری تدریس خلاق هستند. در میان این عوامل، اعتقاد به تحصیل، از خودگذشتگی برای تدریس و انگیزه‌ها از اهمیت بیشتری برخوردار است.

راهبردهای تدریس خلاق نیز شامل فعالیت‌های دانش آموز محور، استفاده از وسایل کمک آموزشی‌ چند رسانه‌ای، مدیریت خلاقانه‌ی کلاس، ارتباط محتوای آموزشی با زندگی واقعی، پرسش‌های باز و تشویق به تفکر خلاق می‌شود.

اما برای دستیابی به اهدافی که در این مقاله ذکر شد، معلم‌ها باید دوره‌های آموزش تدریس خلاقانه را گذارنده باشند و دانش عمیقی هم درباره‌ی تدریس خلاقانه داشته باشند.

آن‌ها باید برای اجرای دستورالعمل‌های خلاقانه، محیط کلاسی مناسبی ایجاد کنند و به طور مداوم در کارگاه‌های توسعه‌ی خلاقیت شرکت کنند و تعامل خوبی را با همکاران داشته باشند تا نظرات و دیدگاه‌های خود را به اشتراک بگذارند و برای بهبود فرایندها همکاری کنند.

سوالات متداول

روش تدریس خلاق چیست؟

عمل تدریس به شیوه‌ای بدیع و مفید که باعث رشد دانش‌آموز در ارتباط با رشد فکر اصیل و عمل می‌شود. تدریس خلاق هم بر روش‌هایی که معلم برای ارائه درس استفاده می‌کند و هم بر تأثیر کلی آن روش‌ها بر دانش‌آموزان و نتایج حاصله، متمرکز است. در فرآیند تدریس خلاق، معلم علایق یادگیرندگان را با مطالب یادگیری برمی‌انگیزد و سپس دانش آموزان را هدایت می‌کند تا خودشان به صورت خلاقانه مسئله را بیابند. معلم همچنین در این روش می‌تواند مشکلات خاصی را ارائه کند و از فراگیران بخواهد که انواع منابع موجود را برای یافتن بهترین راه حل، به کار گیرند.

نقش معلم در تدریس خلاقانه چیست؟

آموزش به روش خلاقانه که به استفاده‌ی معلم‌ها از رویکردهای تخیلی برای جذاب‌تر کردن، هیجانی کردن و موثرتر کردن یادگیری اشاره دارد؛ به مهارت‌ها، تجربیات و دیدگاه‌های معلم بستگی دارد و تنظیم می‌شود.

چرا آموزش خلاق مهم است؟

خلاقیت مغز را روشن و هوشیار می‌کند. معلم‌هایی که مکرراً تکالیف کلاسی را با خلاقیت همراه می‌سازند، به احتمال زیاد مهارت‌های شناختی بالاتری را در حل مسئله، تفکر انتقادی، ایجاد ارتباط بین موضوعات درسی در دانش‌آموزان خود مشاهده می‌کنند.